बुद्दीरत्न सेरचन र स्याऊ खेती

चिनियाँ दुबो ढपक्कै छ आँगनमा । भीमसेनगोलामा रहेको पक्की घरको आँगनमा उभिएका बुद्धिरत्न शेरचनले चार कुना देखाउँदै भने-'यहाँ चार बोट स्याउ थिए तर, अहिले मासिए ।' उनलाई आफ्नै आँगनको स्याउको रुख ढलेकोमा चिन्ता छैन । उनी जानकार छन्- 'काठमाडौं स्याउका लागि उपयुक्त ठाउँ होइन ।' केही वर्षअघि ढलेको भए पनि स्याउको बखान गरे- 'लटरम्मै फलेका थिए, आधा त बाटो हिँड्नेले चोरेर खान्थे ।' यिनको घर काठमाडौं सहरमै छ, शाखासन्तान यही सहरमा रमाउँछन् । तर, यिनलाई सहरको चमकधमकले छुन सकेको छैन । र, त भन्छन्- 'मलाई त मुस्ताङ नै प्यारो लाग्छ । यो सहरको त पाहुना मात्रै हुँ म ।' उनी मुस्ताङमै बस्छन् । तर, दिमागभरि काठमाडौं हुन्छ । कारण सुनाउँछन्- 'नातिनातिनाको मायाले तान्छ ।' नातिनातिनाको मायाले बेलाबेला काठमाडौं आइपुग्छन् उनी । यिनको परिचय स्याउसँग गाँसिएको छ, यी नेपालका नामुद स्याउखेती गर्न सिकाउने मान्छे हुन् । एउटा थकालीको छोरो । प्रायः व्यापारमा विश्वास गर्छ । कसरी यिनी स्याउखेतीतर्फ आकषिर्त भए ? यसको श्रेय उनले आफ्नै बज्यै (हजुरआमा) लाई दिए । मुस्ताङको बसाइ जोसुकैका लागि सुगम हुँदैन । वर्षको पाँच महिना त तल झर्नै पर्छ । बुद्धिरत्नको परिवारमा पनि त्यही चलन थियो । मुस्ताङमा हिउँको वर्षा सुरु भएपछि हिउँदे-घर म्याग्दी झर्थे स-परिवार । म्याग्दीमा घरमात्रै थियो, बसुन्जेल खानका लागि केही गर्नै पथ्र्यो । पुख्र्यौली चलन थियो पैसाको कारोबार गर्ने । भएको पैसा ब्याजमा लगाउने र त्यसैको आम्दानीले पाँच महिना खाने चलन थियो ।
सही राजस्व बुझाएपछि स्याबासी पाइन्छ भन्नेमा थिए बुद्धिरत्न । तर, परिणाम त्यस्तो भएन । गेहेन्द्रराज भट्टराई सिडिओ थिए, उनले बोलाएर स्पष्टीकरण लिए- 'तपाईं बढी जान्ने हुन नखोज्नूस् ।’तर, बुद्धिरत्नभन्दा अगाडि उनको परिवारमा साँवा अक्षर फुटाउन सक्ने कोही थिएन । पढाइलेखाइ त निकै परको कुरा भयो । आफ्नी हजुरआमालाई निकै कर्मशील सम्झन्छन् यी बाजे । भन्छन्- 'हजुरआमा २९ वर्षमा विधवा हुनुभएको थियो । उहाँले नै मलाई पढ्नका लागि प्रेरणा दिनुभयो ।' बज्यैलाई अक्षर के हो ? थाहा थिएन । बाजेको देहान्तपछि पैसाको कारोबार बज्यैकै जिम्मामा आयो । त्यतिबेला पैसाको कारोबार गर्नेले पैसा लिने र दिने आधार बनाउँथे तमासुकलाई । अक्षर नचिने पनि बज्यै कागज छामेर तमासुक चिन्ने गर्थिन् । उनी सुनाउँछन्- 'हाम्री बज्यै, छामेको भरमा तमासुक चिन्नुहुन्थ्यो र सम्बन्धित मान्छेसँग कारोबार गर्नुहुन्थ्यो ।' त्यही कारणले बज्यैले उनलाई भनिरहिन्- 'पढ नाति, नपढी त केही हुन्न ।'**हिजुरआमाले नपढी हुन्न भनेपछि बुद्धिरत्नका लागि स्कुलको यात्रा टाढाको विषय भएन । लागे- झोला बोकेर कपुरी क..., खरायो ख... घोक्नतिर । उनका पालाको स्कुलका दुःख त कति थिए, कति । तेजिलो दिमाग भएको थकालीको छोरोलाई पढ्न भने गार्‍हो पेरन । ०१६ सालमा एसएलसी गरे । स्कुलेपढाइ सकेपछि कलेज पढ्न पनि समस्या पनि त भएन । भाग्य पनि दह्रै रहेछ नि त ! 'कोलम्बो प्लान' अन्तर्गत छात्रवृत्ति पाए । पढ्न जाने भए, एगि्रकल्चरका लागि बिएस्सी । त्यसपछि सुरु भयो यिनको स्याउखेती । समयमै पढाइ पूरा गरे । नम्बर पनि राम्रै आयो । पढेको मान्छेले अरू काम गर्न सम्भव थिएन । कृषिप्रधान देशमा केही गरौंला भन्ने थियो । नारामा नेपाललाई 'किसानै किसानको देश' भनिए पनि किसानलाई सिकाउने र बुझाउने काममा राज्यपक्षले ध्यान दिएको थिएन । 'सत्तामा जो पुगे पनि कुर्सी टिकाउनमै केन्दि्रत हुन्थे'- बुद्धिरत्नले असन्तुष्टि पोखे । कहिले निस्किन्छ, विज्ञापन ? उनी दरखास्त दिन तयारीसाथ बसे । प्रमाणपत्र भएको मान्छेलाई जागिरका लागि समस्या हुने कुरा पनि भएन । पोखरामा एउटा बागवानी थियो, राम्रै नाम कमाएको । सुरुमा त्यहीँ जागिर पाए । जिम्मेवारी त्यति धेरै थिएन । थर्ड-क्लास अफिसर भएर पोखरा बागवानी छिरेका बुद्धिरत्न ६ महिनाभन्दा बढी पोखरा बसेनन् । त्यतिबेला 'इन्डियन कोअपरेसन मिसन'ले नेपालमा बागवानीका लागि राम्रै सहयोग गर्दै आएको थियो । त्यही सहयोगको आडमा मुस्ताङमा बागवानी खोल्ने योजना बनेको थियो । उनलाई पनि मुस्ताङमा गएर केही गरौंला भन्ने लागेको थियो ।६ महिनाजति पोखरामै हल्लिएका बुद्धिरत्नलाई निर्देशन आयो- 'अब मुस्ताङ जानुपर्‍यो ।' मुस्ताङका बारेमा सम्पूर्ण अध्ययन गर्ने जिम्मा उनकै भागमा परेको थियो । एउटा तन्नेरी ठिटोलाई केही गर्ने जिम्मेवारी पाउँदा मज्जा लागेछ- 'म त निकै दंग थिएँ, नयाँ गर्न पाइयो भन्ने लागेको थियो'- तन्नेरी जोस सुनाए- 'सुरुसुरुमा त आधा रातसम्म काम गरेँ ।' प्रशासनिक कामसमेत आफैंले गर्नपर्ने भएकाले दिउँसो प्राविधिक र राति प्रशासनिक काम गरेको सुनाए ।**पोखराबाट मुस्ताङ जाँदा उनीबाहेक अरू चारजना प्राविधिक थिए । मासिक चार सय पचास तबल पाउँथे भने प्रविधिको रूपमा एक हल गोरु र एउटा घोडा पाएका थिए । बागवानी खनजोतको जिम्मा गोरुले पाएको थियो भने बागवानीका कर्मचारीलाई अफिसियल कामका लागि सदरमुकाम जान-आउन घोडाले सघाउँथ्यो ।मुस्ताङ उक्लिएका बुद्धिरत्नको अध्ययनले भन्यो- 'बागवानीका लागि सबैभन्दा उपयुक्त जग्गा इन्द्रमान शेरचनको छ । पचास रोपनी जग्गा, त्यो पनि मूलबाटोको छेउमै ।' ०२४ सालतिरको कुरा हो । पञ्चायतको जगजगी थियो । ठकुरी खान्दानलाई खुसी पार्नेहरूको हाईहाई हुन्थ्यो । धेरैजसो कर्मचारी काम गर्नेभन्दा ठकुरी खान्दानलाई खुसी पार्नमै व्यस्त हुन्थे । बुद्धिरत्नले आफूले त्यतातिर ध्यान नदिएको कुरा गरे । भन्छन्- 'मलाई त मुस्ताङमा खेती गरेरै जगजगी देखाउनुथियो ।'
हाम्रो सरकारी नीति साह्रै झुर छ, तराईमा जन्मेको मान्छेलाई हिमालको प्राविधिक बनाएर पठाउँछन् । जुन भेगको विकास गर्नुछ, त्यही भेगका प्राविधिक उत्पादन गरे मात्रै सन्तुलित विकास हुन्छ भन्ने लागेको छ उनलाई ।बागवानीका हाकिम बनेर मुस्ताङ पुगेका बुद्धिरत्न त्यसपछि पौरख गर्नमै तल्लीन हुन थाले । उनलाई लाग्थ्यो- 'यहाँ आधुनिक खेती गर्न पाए धेरै किसानको जीवनस्तर सुध्रन्छ र खेती गर्ने नेपाली पनि धनी हुन्छन् ।' त्यहीअनुसार सुरु गरे- स्याउ, आलुबखडा, खुर्पानी, आरु आदि फलफूलखेती । बागवानीमा हुर्केका बिरुवा किसानका बारीमा पुर्‍याउन भने त्यति सजिलो भएन । भन्छन्- 'सुरुमा त किसानलाई स्याउ लगाऊ भनेर सम्झाउन निकै गार्‍हो पर्‍यो ।' स्याउ लगाऊ भन्दा किसानले सोध्दा रहेछन्- 'खेती गर्ने बारीमा बिरुवा लगाएपछि खेती कहाँ गर्ने ?' गुनासा गर्नेहरू गरिरहन्छन्, बुद्धिरत्न आफ्नो कामबाट बिचलित भएनन् । बाली लगाएको चार वर्षपछि त फल्न थालिहाल्यो । मुस्ताङै पुगेजस्तो गरे- 'आहा ! आफ्नै बालीमा स्याउ फलेको देख्दा सार्‍है रमाइलो लाग्यो ।' अध्ययनका क्रममा भारतको हिमाञ्चल प्रदेशमा बोटबाटै स्याउ टिपेर खाएका बुद्धिरत्नले त्यसपछि मुस्ताङमै रुखबाट स्याउ टिपेर खाएको सुनाए ।मुस्ताङमा स्याउ त फल्यो तर, बजार थिएन । केही विदेशी र तीर्थयात्रीलाई स्याउ बेच्थे किसान । 'दुई रुपैयाँ किलो थियो, त्यो पनि घटाएर बेच्नुपथ्र्यो'- मोल सुनाए । अहिले पनि मुस्ताङे स्याउले भाउ नपाएकोमा चिन्तित देखिए यी शेरचन । उनको अनुभवले भन्छ- 'नेपालको पश्चिमी भेगका धेरै जिल्लामा अब्बल दर्जाका स्याउ उत्पादन गर्न सकिन्छ । तर, त्यसको बजार खोज्न सकिएको छैन ।' राज्यको सरोकारवाला निकायमा बस्नेले बेवास्ता गरेकाले यो स्थिति आएको बताए । उनको गुनासो छ- 'सरकारमा बस्नेले कहिल्यै पनि प्राविधिकको महत्त्व बुझेनन् र प्राविधिक जन्माउन राज्यले ध्यान पनि दिएन ।' ०४८ सालमा गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री भएपछि तीन सयभन्दा बढी प्राविधिकको जागिर खोसिएकोमा दुःखेसो व्यक्त गरे- 'नेताहरू राज्यलाई लुट्छन् मात्रै, कोइरालाले आफ्ना मान्छे भर्ती गर्नका लागि तीन सय प्राविधिक निकालेका थिए, अहिलेसम्म पनि त्यो चलन हटेको छैन ।' प्राविधिकमा पनि 'राम्रा मान्छेभन्दा हाम्रा मान्छे' ले स्थान पाएकोमा दुःखेसो पनि व्यक्त गरे । पछिल्लो समय नेताकै नातेदार प्राविधिकका रूपमा उत्पादन भएको अनुमान गरेका रहेछन् र त भन्छन्- 'हाम्रो सरकारी नीति सार्‍है झुर छ, तराईमा जन्मेको मान्छेलाई हिमालको प्राविधिक बनाएर पठाउँछन् ।' जुन भेगको विकास गर्नुछ, त्यही भेगका प्राविधिक उत्पादन गरे मात्रै सन्तुलित विकास हुन्छ भन्ने लागेको छ उनलाई । 'राम्रालाई छाडेर हाम्रालाई स्थान दिने चलन राजनीतिक दलले नै सुरु गरेका हुन्, जो नेताको नजिक छ, उसैले स्कलरसिप पाउँछ अनि कसरी हुन्छ मुलुकको विकास ?'**यिी सोझा थकाली सरकारी तलब खाएपछि धर्म निर्वाह गर्नुपर्ने मान्यता राख्दा रहेछन् । धर्म निर्वाह गरेबापत एकपटक सिडियो सा'पका अगाडि गएर प्रष्टीकरण दिनुपरेछ । के गरे यिनले त्यस्तो नाजायज काम ? सुरुमा मुस्ताङमा काम गरेका बुद्धिरत्न केही वर्ष अन्यत्र सरुवा भए । पछि फेरि पुरानै ठाउँमा जानुपर्ने भयो र ०४८ सालमा पुनः त्यही ठाउँमा पुगे । स्थिति गडबड रहेछ । वाषिर्क ३० टन स्याउ उत्पादन हुन्थ्यो मुस्ताङको मार्फा र्फममा । तर, राजस्व आउँदोरहेछ २० टनको मात्रै । १० टनको राजस्व हराउनुको कारण खोजे । पाँच टन हाकिमको तजबिजले बाँड्दा रहेछन् भने पाँच टन स्टाफका लागि छुट्याएको रहेछ । पुरानो हाकिमले बनाएको नियम मिचेर तीसै टनको राजस्व बुझाउनुपर्ने नियम बनाए । सही राजस्व बुझाएपछि स्याबासी पाइन्छ भन्नेमा थिए बुद्धिरत्न । तर, परिणाम त्यस्तो भएन । गेहेन्द्रराज भट्टराई सिडियो थिए, उनले बोलाएर स्पष्टीकरण लिए- 'तपाई बढी जान्ने हुन नखोज्नूस् । श्रोट : नयां पत्रिका